Er is een tijd voor alles...

Veel gebeurtenissen in de natuur verlopen volgens een vast patroon en tijdschema. De uitdrukking ‘In mei leggen alle vogels een ei’, is bekend en zo zijn er vele. Volkswijsheden geven een mooi beeld van de gebeurtenissen, die zich het jaar rond afspelen. De wetenschap die zich bezighoudt met deze biologische kalender heet fenologie.

VELDHOVEN - Weer en klimaat hebben grote invloed op de levende natuur. Levende wezens hebben een ingebouwde klok, die hun gedrag stuurt. Trekvogels ‘weten’ wanneer zij op pad moeten gaan. Over het hoe en waarom van de ritmes en de weersinvloeden daarop, is nog lang niet alles bekend.
Er zijn 3 verklaringen. De eerste zegt, dat gedrag en instinct zijn ontstaan door manieren van overerving en natuurlijke selectie. Een muis moet zijn voedsel niet te vroeg of te laat op de dag gaan zoeken, want dat is levensgevaarlijk. Alleen muizen met een ingebouwd uurwerk overleven en planten zich voort, de rest eindigt als prooi.

Zonnevlekken

Een tweede verklaring is, dat het gedrag is aangeleerd. Ook bij de mens werkt dat! Als het voor het eerst in het jaar begint te sneeuwen, worden kinderen heel opgewonden, omdat zij geleerd hebben, dat je met sneeuw leuke dingen kunt doen. Velen voelen voorjaars- en vakantiekriebels; anderen worden in het najaar somber, of verheugen zich juist op de kleurenpracht van de herfst en de feestdagen in december.
Tenslotte wordt welbeweerd, dat het gedrag wordt gestuurd door kosmische prikkels. Zonnevlekken, maanstanden, kosmische straling, elektromagnetische velden en dergelijke zouden invloed hebben. Veel verschijnselen in de natuur lijken dus volgens een vast patroon te verlopen, maar er zijn wel degelijk veranderingen te zien.

Natuurkalender

Sinds 2001 wordt de Natuurkalender bijgehouden; een initiatief van de Wageningen University en het VARA-radioprogramma Vroege Vogels. Fenologie hoeft namelijk niet per se bedreven te worden door wetenschappers. Iedereen kan het, zelfs in de eigen achtertuin. De Natuurkalender wordt dan ook samengesteld met veel hulp van waarnemers. Mensen uit heel Nederland die doorgeven dat fruitbomen in bloei staan, ze een eerste egel of ringslang hebben gesignaleerd. Deze waarnemingen worden doorgegeven via de website van de Natuurkalender. Zo wordt met duidelijk wat de verandering van het klimaat betekent voor de eigen leefomgeving. Er zijn dus heel wat mensen, die voor zichzelf of in verenigingsverband gegevens verzamelen en vastleggen over natuurverschijnselen. Vooral rond vlinders en vogels zijn hele onderzoeksprojecten opgezet. Er bestaat zelfs een heuse fenologiewedstrijd! Grote natuurorganisaties als Vogelbescherming Nederland, RAVON (reptielen, amfibieën en vissen) en de Vlinderstichting verzamelen al jarenlang gegevens, daarbij geholpen door duizenden vrijwilligers.

Almanak

Fenologische gegevens worden toegepast in diverse almanakken, waarvan de Enkhuizer Almanak de bekendste is. De biologisch-dynamische landbouw gebruikt de Zaaikalender van Maria Thun om zaaitijdstippen vast te stellen. Ten behoeve van hooikoortspatiënten is er de allergiekalender en bijbehorende waarschuwingen.

Fenologen nemen aan dat de maanstand van invloed kan zijn op de slaap van de mens. Dat zou ontstaan kunnen zijn toen de mensheid het nog zonder kunstlicht moest stellen.

IVN VEV

Natuurkalender

Op www.natuurkalender.nl kunnen waarnemingen doorgeven worden van jaarlijks terugkerende verschijnselen, bijvoorbeeld het moment van bloei. Zo worden effecten van klimaatverandering in kaart gebracht.

Zwaluwen
verschijnen
als hun voer
er weer is